منابع فقط شهادت حضرت در زمان معتز را آوردند و بدون ذکر زمان دستور خلیفه به مسموم کردن و اینکه چه کسانی مأمور این جنایت شدند و چه زمانی این عمل پلید از آنان سر زد. حتی در روز شهادت حضرت هم اتفاق نظر نیست. [5]

امام هادی (علیه السلام) در طول دوران امامت خود از سرکشان و حاکمان فاسد بنی عباس رنج‌ها و محنت‎های زیادی کشیدند. در این میان متوکل در ظلم و ستم به حضرت و سنگدلی گوی سبقت را از دیگران ربود.

متوکل وجود امام هادی (علیه السلام) را خطر بزرگی برای حکومت خویش احساس می‎کرد، از این رو، تصمیم گرفت تا با دو روش همزمان در یک اقدام، از بحرانی‌تر شدن اوضاع جلوگیری کند. یکی حمله به یاران امام و نابود کردن آثار شیعیان به گونه­ای که قبر مطهر امام حسین (علیه السلام) را نیز تخریب کرد و دوم دور کردن امام از مدینه که پایگاه سازمان تشیع بود. [6]

عبد الله بن محمد فرماندار مدینه از دشمنان اهل بیت (علیه السلام) بود و از امام نزد متوکل سعایت می‎کرد و پیوسته قصد آزار آن جناب را داشت. امام هادی (علیه السلام) در نامه‎ای به متوکل، سعایت و دروغگویی او را یاد آوری کرد، ولی متوکل که زمینه را برای تبعید امام (ع) از مدینه و تحت نظر گرفتن مناسب می‎دید در نامه‎ای ظاهرا محترمانه از حضرت خواست به سامرا بیاید. [7]

نامه متوکل رسید و حضرت آماده رفتن به سامرا شد، وقتی آن حضرت به سامرا رسید، متوکل (با آن همه وعده و احترام که در نامه‎اش بود) یک روز خود را پنهان کرد و آن حضرت را در کاروانسرایی که به کاروانسرای گدا‌ها معروف بود فرود آورد. [8] سپس متوکل دستور داد حضرت (ع) را کاملا تحت نظر گیرند و خانه‎شان را محاصره کرده و مانع دیدار شیعیان با ایشان و استفاده دانش پژوهان از آن سرچشمه علم و معرفت کرد و حتی ایشان را در تنگنا و محاصره اقتصادی قرار داد و رساندن حقوق شرعیه و هدایا را از داخل و خارج بر حضرت ممنوع کرد و متخلفان را عقوبتی سخت نمود. [9] این وضعیت جز در حکومت شش ماهه منتصر تا زمان شهادت امام  ادامه داشت و در زمان معتز شدت گرفت.

یکی دیگر از سختگیری‌های متوکل در آزار امام هادی (علیه السلام) این بود که گاه و بی گاه به مأموران خود دستور می‎داد تا ناگهانی به خانه امام ریخته و آنجا را بازرسی کنند به امید آنکه سلاح یا مدرکی مبنی بر فعالیت ایشان علیه حکومت بدست آورند. اما در این حمله‎های شبانه جز کتاب‌های علمی و ادعیه چیزی یافت نمی­ شد. [10]

گاهی متوکل فرمان می‎داد حضرت را در هر حالتی که است به دربار آورند. در یکی از این احضار‌ها امام در حالی بر متوکل وارد شد که او مست و لا یعقل در کنار جام‌ها و سبو‌های شراب و در میان گروه‌های خنیاگر و رقاصه افتاده بود. امام بی توجه به موقعیت خطیر و خطرات احتمالی به شدت او را سرزنش و ملامت کردند و به نصیحت گویی و یاد‌آوری قیامت پرداختند و فسق و فجور و می‌خوارگی و بدکارگی او را محکوم ساختند. موکل بر آشفت و دستور داد ایشان را در زندان محبوس سازند. [11] حضرت روانه زندان شد و شخصی از حضرت شنید که می‎فرمودند: انا اکرم علی الله من ناقه صالح [12]و سپس این آیه را خواندند «تمتعوا فی دارکم ثلاثة ایام ذلک وعد غیر مکذوب» [13] بیش از سه روز نگذشت که متوکل به دست فرزندش منتصر به هلاکت رسید. [14]

منتصر گر چه بر امام سخت نگرفت ولی این آرامش نسبی امام و شیعیان پس از شش ماه تمام شد و دوباره آزار و حصر و شکنجه و قتل راهکار اساسی خلافت در مقابل شیعیان بود. امام هادی (ع) با حاکمان ستمگر سازش نکردند و آن‌ها از مبارزه منفی و عدم همکاری حضرت هراس داشتند و رنج می‎بردند تا اینکه تنها راه خویش را خاموش کردن نور خدا پنداشتند و بدین ترتیب امام هادی (ع) نیز مانند امامان پیشین به مرگ طبیعی از دنیا نرفتند بلکه در زمان معتز مسموم شدند. [15]

منابع معتبر و مورخان شیعه شهادت حضرت را در ماه رجب سال 254 هجری قمری [16] می‎دانند. مرحوم آیت الله مرعشی نجفی شهادت حضرت (ع) را در روز دوشنبه سوم رجب سال 254 هجری قمری می‎داند [17] اگر چه برخی منابع شهادت حضرت را در ماه جمادی الثانی [18] یا 27 رجب [19] نیز ذکر کرده‎اند.

پی نوشت:

[1]. شیخ مفید، الارشاد ج. 2، ترجمه سید هاشم رسولی محلاّتی، ص. 417 و 418 – پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، چاپ 13، 1381، موسسة امام صادق، ص 567، طبرسی، امین الاسلام، اعلام الوری، چ. 3، دار الکتاب الاسلامیه، ص. 355.
[2]. شیخ مفید همان، طبرسی همان.
[3]. پیشوایی همان ص. 612 به نقل از شبلنجی، نور الابصار، ص. 166، شیخ مفید در الارشاد به جای شهادت از لفظ وفات استفاده کرده است.
[4]. عقیقی بخشایشی، زندگانی پیشوای دهم امام هادی ـ. علیه السّلام ـ.، انتشارات نسل جوان، 1357، ص. 45- 40 – عادل ادیب. زندگانی تحلیلی پیشوایان ما، ترجمه اسد الله مبشری، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ 16، 1376، ص 258- 256.
[5]. سن امام را بین 40 تا 42 سال ذکر کرده‎اند و روز شهادت امام را یا ذکر نکرده‎اند یا سوم رجب یا بیست و هفتم رجب و یا در ماه جمادی الثانی ذکر کرده‎اند که خواهد آمد.
[6]. ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة، 1385 ه. ق، ص. 395 – پیشوائی، همان، ص. 571 – عادل ادیب، همان، ص. 256. – عقیقی بخشایشی، همان، ص. 53 و 54 – قرشی، باقر شریف، زندگانی امام علی الهادی، انتشارات اسلامی، 1371، ص. 386
[7]. شیخ مفید، همان، ص. 435 – طبرسی، اعلام الوری، همان، ص. 365 – قرشی، زندگانی امام علی الهادی، همان، ص. 386.
[8]. شیخ مفید، الارشاد، همان، ص 438.
[9]. قرشی، باقر شریف، زندگانی امام علی الهادی، همان، ص. 386.
[10]. قرشی، باقر شریف، همان، ص. 387.
[11]. قرشی، باقر شریف، همان، ص. 387.
[12]. ترجمه: من نزد خدا از ناقه حضرت صالح محترم ترم.
[13]. سوره هود، آیه 56، در خانه‎هایتان سه روز به آسایش و خوشگذرانی سپری کنید (سپس عذاب الهی خواهد رسید) آن وعده‎ای است که دروغ نخواهد بود.
[14]. طبرسی، اعلام الوری، همان، ص. 363 – عماد الدین طبری، مناقب الطاهرین، تهران، انتشارات رایزن، 1379، ج. 2، ص. 827.
[15]. پیشوایی، سیره پیشوایان، همان، ص. 612 به نقل از شبلنجی، نوار الابصار، ص. 166.
[16]. شیخ مفید. الارشاد، همان، ص. 439 – طبرسی، اعلام الوری، همان، ص. 355 – پیشوائی، همان ص. 567.
[17]. مرعشی نجفی، سید شهاب الدین، مجموعه نفیسه، ص. 56.
[18]. عقیقی بخشایشی، همان، ص. 90 به نقل از قندوزی، شیخ سلیمان بلخی، نیابیع المودة چاپ بیروت، جلد 3، ص 14.
[19]. عقیقی بخشایشی، همان، ص 112.